कैलास कुमार
छठ पर्व सद्भाव र समाबेशी पर्वका रुपमा विकसित हुँदै गएको छ । पहिला प्रायः यो पर्व भारत बिहार तथा नेपालको तराईका जिल्लाहरुमा मनाईने गर्दथ्यो । तर अहिले पहाडी जिल्लालगायतका अन्य जिल्लाहरुमा समेत धुमधामसँग मनाउन थालिएपछि धार्मिक सद्भावको पर्वका रुपमा स्थापित हुँदै आएको हो । बिशेष शुद्धासुद्धी, हर्ष( उल्लास, परिवार, मित्रहरु, आफन्तजनहरुसँग भेटघाटको अवसरका रुपमा समेत यो पर्व बन्दै गएको छ । धनी, गरीब, हिन्दू, मुस्लिम, महिला, पुरुष, पहडी, मधेसी, हिमाली सबै वर्ग समुदायले मनाउन थालेको यो पर्वले मुलुकको बर्तमान अवस्थामा सामाजिक समानता कायम गर्न मद्दत पुग्ने गर्दछ ।
यो पर्वले समाजलाई एकवद्ध बनाइ, एकै आवाजलाई सामूहिक आवाज बनाएर लैजानका लागि यस्ता पर्व, मेला, चाडहरुले अत्यन्त ठूलो योगदान दिने गर्दछ । ‘छठ पर्वमा सबै धर्म, समुदाय र जातिका मानिसहरु एकै ठाउँमा भेला भएर मनाउने गर्दछन् । छठ पर्व गर्नाले सबैको सुख, शान्ति, भलाइको कामना हुने जनविश्वास रहेको छ । जसले गर्दा समाजका विभिन्न सदस्यहरुको वीचमा राम्रो सम्बन्ध, अन्तरसम्बन्ध सामूहिकपनको भावना, भाइचाराको सम्बन्ध, सबै खाले भेदभावको अन्त्य मित्रत्वको भावना, र सामूहिक एकताको विकास हुन्छ । जुन कुरा हाम्रो समाजलाई रुपान्तरण गर्नका लागि अत्यावश्यक छ ।’
छठ पर्वमा नदी वा पोखरी किनारमा भक्तजनहरु जम्मा भई अस्ताउँदो सूर्यलाई पूजा गरी मनाउने गरिन्छ । परिवारको ज्येष्ठ योग्य र स्वस्थ महिलाको नेतृत्वमा मनाइने सामूहिक पर्व छठ पर्व हो । यस समयमा छठ व्रत बसी सूर्यदेव र छठी माताको पूजाअर्चना गर्नाले आफ्नो मनोकामना पुरा हुने धार्मिक विश्वास रहेको छ । सबै धर्म समुदाय र जाति एकै ठाउँमा भेला भएर छठ पर्व मनाइने हुँदा यो पर्वको एउटा छुट्टै विशेष पहिचान रहेको छ । यो पर्वले भेदभाव, उच्चनिच, छुवाछुतलाई अन्त्य गर्दछ त्यसैले प्रेम, सद्भाव र एकताको प्रतीकको रुपमा छठ पर्वलाई मानिन्छ ।
धर्मग्रन्थहरुमा यस ब्रतलाई षष्ठीब्रत, सूर्यषष्ठीब्रत, रवि षष्ठीब्रत भनेका छन् । बोलचालको भाषामा छैठ(छइठ, छठिमाइ, छठि परमेश्वरी, रौनामाइ, लोहसार आदि भनि विभिन्न समाजमा विभिन्न नामले यो महापर्व प्रचलित छन् । प्रारम्भमा यस लोकपर्वलाई मूलरुपमा जनजातिहरु नै मनाउने गर्थे । हाम्रो मुलुकमा विशेषगरी मैथिली, मैथिल थारु, भोजपुरी, अवधि भाषाभाषीले “छठ पर्व” अधिक मनाउने गर्दथे । छठिमाईको महिमाबाट लाभान्वित भएका अन्य जातजातिहरुले पनि यो पर्व मनाउन थालेको साहित्यकार रामभरोस कापडिको भनाई छ ।
मिथिलामा एक लोक उखान ब्रतको सम्बन्धमा निकै प्रचलित छ । सोही मध्ये केही अंश अनुसार “ दशै सोरहे सुकराती, सुकराती छब्बे छैट” अर्थात विजयादशमीको सोरहौं दिनमा पर्ने सुकराती (तिहार(दिपावली) र तिहारपछिको छैटौं दिनमा पर्ने पर्वलाई “छठ पर्व” भनिन्छ । अर्थात शरदऋतुको कार्तिक शुक्ल षष्ठीका दिनमा छठ पर्व पर्दछ । जाडो र गर्मी दुवैवीचको मनोरम समय कार्तिक महिनामा उदाउन थालेको चन्द्रमाको छैठौ दिनमा हुने भएता पनि छठ पर्वको विधि तिहारको भोलिपल्ट देखि शुरु भएको मानिन्छ । तर, मुख्य विधि चाहि चन्द्रोदयको चौथो दिनदेखि प्रारम्भ हुन्छ । षष्ठीका दिन अस्ताउदो र सप्तमी तिथिका दिन उदीयमान सूर्यलाई पूजा गरी “छठ पर्व” समापन गर्ने परम्परा छ ।
ज्योतिष शास्त्रानुसार छठको समयमा ब्रहमाण्डमा सूर्य दक्षिणतीर भएकोले कन्या राशि स्थित हुन्छ, यस मनोमुग्धकारी, चित्तप्रसन्नकारी समयमा आकाश पूर्णतया निर्मल(कञ्चन हुन्छ । यस समयमा सूर्यको प्रकाश सबभन्दा प्रखर तथा प्रभावशाली र मानवका लागि हितकारी हुन्छ ।
छठ पर्वका दिन पोखरी, नदी लगायतका घाटमा गाउने गीत बडो सुहाउँदो रहेछ । यस पवित्र पर्वमा प्रत्यक्ष पूजाको रुपमा सूर्यदेवको पूजा आराधना गर्ने गरेको देखिन्छ तर सम्बोधन छठ माता वा छठि परमेश्वरीको नामबाट गरिन्छ ।
काँचहि बाँसके टोकरीया हो दिनानाथ,
टोकरी लचकत जाय,
बाटमे पुछे जे बटोहिया, टोकरी केकर जाय
आन्हर होबे रे बटोहिया, सजल टोकरी छठिमायके जाय .... ।
छठ पर्वका दिन बाँसको ढाकीमा प्रसादका सबै सामग्री राखेर पूजन स्थलसम्म लागे बेला मिथिलाका नारीहरुद्वारा गाईने उक्त लोकगीतको पंक्तिमा दिनानाथ र छठिमाताको सम्बोधन गरेको देखिन्छ । तर, प्रत्यक्ष रुपमा सूर्यदेवलाई नै पुज्ने गरिन्छ, सो सम्बन्धमा विद्वानहरुले षष्ठीका दिन बेलुकी अस्ताउने सूर्यलाई पुजन गरिन्छ, वास्तवमा सो छठमाताको पुजन हुन्छ र सप्तमी तीथिका दिन प्रातकालिन जुन पूजा गरिन्छ त्यो सूर्यदेवको पूजा हो । सो पूजामा षष्ठीकादेवीलाई गौण मानिएको छ र सूर्यको प्रधान पूजा हुन्छ । षष्ठीका दिन हुने छठपर्वमा षष्ठीलाई देवी “षष्ठीका देवी” र दिनानाथलाई सूर्यदेव मानिन्छ । षष्ठी देवीलाई कार्तिकेयको पत्नी मानिएकोले प्रकृतिको छैठौं अंश र देव सेना पनि भनिन्छ ।
बृष राशिमा ६ वटा नक्षत्रको समुह रहेकोले कार्तिकेयलाई षष्ठी तिथीसंग जोडिएको कुरा धर्मग्रन्थमा उल्लेख भएको पाइन्छ । कार्तिकेय नाम भएको हुँदा कार्तिक महिनामा “छठ पर्व” मनाईन्छ । निचोडमा भन्नु पर्दा सीता(राम, राधे(कृष्ण जस्तै सूर्य ंषष्ठी .सूर्यष्ठी अर्थात सूर्यदेव र षष्ठीकादेवी (छठ माता) दुबैको एकसाथ उपासना गर्ने परम्परालाई नै “छठ पर्व” को रुपमा मनाउने चलन आजसम्म कायम छ ।
क्षितिजको प्रभातकालिन किरण पोखिएर आकाशमा राताम्य पिण्ड टुप्लुक्क(टुप्लुक्क हुन थालेको समयमा जुन अर्घ(पूजा ब्रतालुहरुद्वारा गरिन्छ सो छठमाताको र पूर्णप्रकाशमा गरिने पूजा सूर्यदेवको अंशमा जान्छ भन्ने मान्यता रहेको छ । षष्ठीका देवीलाई आलाहादिका शक्ति मानिएको छ । संसारमा मनाइने यहि एक यस्तो पर्व हो जसमा अस्ताउदो र उदाउदो सूर्यलाई पूजा गर्ने परम्परा छ । प्रसव पीडा पश्चात जन्मेको शिशुमाथि केही समयसम्म विशेष प्राण(संकट मडराइरहेको हुन्छ । सो संकट वितिसकेपछि छैठौं दिन “छठिहार” मनाउने मनाउने परम्परा प्रायःहरेक समुदायमा विद्यमान छ । छठिहारका दिन रातमा एक तान्त्रिक देवीको पूजा गर्ने चलन यथावत रहेको छ । छठिहारमा पूजा गर्ने ती देवीको नाम पनि षष्ठी अथवा षष्ठीका देवी नै भनिन्छ भने हामीहरुले कार्तिक मासमा पूज्ने गरेको छैठ परमेश्वरी त्यही देवी हुन कि भन्ने प्रश्नको खोजी गर्नु पर्ने देखिन्छ । तर विचारणिय कुरो के छ कि बालबालिका जन्मदाको छैठौं दिनमा मनाउने “छठिहार” (छठि) अनिवार्य रुपले मनाउनु पर्दछ । छठिहार अनिवार्य छ भने “छठपर्व” ऐच्छिक रहेको छ ।
छठ पर्वका बिषयमा विभिन्न कथा र किंवदन्ती रहेको पाइएको छ । यसको शुरुवात कहाँबाट र कसरी भएको धार्मिक ग्रन्थहरुको अलग(अलग मान्यता देखिएको छ । द्रौपदीले पति र छोराको दीर्घायु र उन्नतिका लागि यो व्रत गरेको भनेर मानिंदै आएको छ । महाभारतमा पाँच पाण्डवले बसेको गुप्तवासको सफलताको कामना गर्दै द्रौपदीले छठ पर्व गरेकी थिईन् भन्ने पनि छ । त्यही बेलादेखि नै छठ पर्वको सुरुवात भएको धेरैको भनाइ छ । तर पिता श्रीकृष्णको श्रापबाट कुष्ठरोगले पीडीत बनेका साम्ब सुर्यको आराधनाबाट रोगमुक्त बनेपछि छठको चलन चलेको साम्बपुराणमा उल्लेख रहेको छ । कसैले सत्ययुगमा सरयाती नामक राजाका सुपुत्री सुकन्याले पहिलो पटक छठ गरेको पनि बताईन्छ । वर्तमानमा छठ पर्व गर्नाले सन्तान प्राप्ति, कुष्ट रोग निको हुने लगायतका जनविश्वास रहेको छ ।
जनविश्वासका अनुसार द्रौपदीसहित पाण्डवहरु अज्ञात वासमा रहँदा सो गुप्तवास सफल होस् भन्ने कामनाका साथ पाण्डवहरु सूर्य देवलाई आराधना गर्दै थिए । सो समयमा पाण्डवहरु मिथिलाको विराट राजाका क्षेत्रमा बास बसेका थिए । यो लोककथनलाई सत्य मान्ने हो भने छठ पर्वको शुरुवात महाभारतकाल अर्थात द्वापरयुगमा भएको मानिनु पर्दछ । सूर्य पुराणमा वर्णित कथा अनुसार कार्तिक शुक्ल षष्ठीमा हुने गरेको यो पर्व सर्वप्रथम अत्रिमुनीकी पत्नी सती अनुसूयाले गरेकी थिइन र सोही समय देखि “छठ पर्व” गर्ने परम्परा आरम्भ भएको तथ्य उल्लेख भएको भेटिन्छ । अनुसूयाले सुख, सौभाग्य तथा दाम्पत्य प्रेमको एक निष्ठताका लागि षष्ठीब्रत गरेकी थिइन । बैदिककाल पछि संसारमा सूर्यपूजा र आराधना गर्ने चलन युनानी सभ्यताको आदिकालका ग्रीक समाजबाट शुरु भएको थियो । तर, छठ पूजाको शुरुवात भने शाकलद्विपी भन्ने समाजबाट शुरु भएको पुष्टी हुन्छ ।
यता ऋग्वेदमा उल्लेख अनुसार दिनकर दिनानाथ अर्थात सूर्य पूजा र षष्ठीकादेवी अर्थात छठमाताको ब्रतको प्रारम्भिक अनुष्ठान सर्व प्रथम अत्रि मुनिकी पत्नी सती अनुसूयाले गरेकी थिइन भने लोक मान्यता रहेको छ । अनुसुयाले सुख, सौभाग्य तथा दाम्पत्य प्रेमको एक निष्ठताको लागि षष्ठीब्रत गरेकी थिइन ।
च्यावनप्राशको सेवन गरि बृद्धावस्थाबाट युवावस्था प्राप्त गर्नु भएको च्यवन रिषीको पत्नी अनुसूयाले छठब्रतको कठोर अनुष्ठान गरेर आफ्नो दृष्टीहीन पतिलाई दृष्टी दिलाइएकी थिइन । त्यस्तै भगवान श्रीकृष्णका पुत्रद्वय साम्बन तथा मयुरले सूर्योपासनाद्वारा कुष्टरोगबाट मुक्ती पाएका थिए । ऋग्वेदको एक श्लोकमा भनिएको छ ः
“सप्तत्वा हरितो रथ बहिन्ति देव सूर्य ।
शोचिष्ट केश विचक्षणः ।।
अमुक्त सप्त शुन्ह युवः सुरोस्वस्थ नप्तः
तामियोति स्वयुक्तिभि” (५०(८(१)
जसको अर्थ सूर्य सारथी हो । यसको किरण प्रकाश सप्तरंगी छ । त्यसैले सात संख्याले हाम्रो जीवनमा महत्व राख्दछ । सूर्यको पूजा पनि सप्तमीकै दिन हुन्छ । षष्ठीका दिन हुने पूजा षष्ठीका देवी अर्थात छठ माताको हुन्छ । सात दिन, सात सुरहरु पनि सूर्यको कथासंग जोडिएको पाइन्छ ।
यज्ञ दान व्रत तपः कारिणे मानववाश्च ये ।
कार्तिक व्रत पुणस्य नाप्रवन्ति कलामाथि ।।
एवं यें कार्तिक मासे नारा व्रतपरायणः
केमसान्निध्य गतास्तेपि प्रीतिदास्त्व मथा मम ।।
पद्म पुराणमा वर्णित उक्त श्लोकले यो बोध गराउदछ कि यज्ञ, दान, ब्रत र तपस्या गरेर जुन फल प्राप्त हुन्छ सो फल भन्दा सो¥ह गुणा अधिक फल कार्तिकको व्रत गर्दा प्राप्त हुन्छ । जुन व्यक्तिले सूर्य षष्ठी ब्रत गर्नेछ सो सदैव मेरो नजिक अर्थात परमात्माको नजिक रहने छ र त्यसको सम्पूर्ण पाप नष्ट हुने छ । चाक्षुषोपनिषदमा सांकृति मुनिले आदित्यलोकमा गएर भगवान सूर्यलाई नमस्कार गरि प्रार्थना गरेकोेले चाक्षुष्मती विद्या प्राप्त गरेका थिए । महाराजा राज्यवद्र्धनले सूर्यको आरधनाद्वारा दीर्घायु प्राप्त गरेभने राजा प्रियतले षष्ठी(देवी (छठमाता) को उपासना(पुजा गरेर आफ्ना मृत पुत्रलाई जीउँदो प्राप्त गरेका थिए । देउताहरुको आमा अदितिले भगवान सूर्यलाई नै पुत्रको रुपमा प्राप्त गरेक िथिइन जसले गर्दा सूर्यको नाम आदित्य रहन गएको हो र आदित्यलाई परब्रहमा परमात्मा मानिएको कुरा ब्रह्म सुत्रमा उल्लेख छ । मार्कण्डय पराणमा पनि सूर्य परमपिता ब्रम्हाकै रुपमा देवस्वरुप रहेको भनिएको छ । यस हिसावले हेर्दा सूर्य षष्ठी ब्रत अर्थात छठ पर्वमा सूर्यदेवको रुपमा ब्रम्हाको पूजा हुन्छ भन्ने प्रमाणित हुन्छ । “आदित्यो वै तेज ओजो बल यशश्चक्षः श्रोय आत्मामन” (ऋग्वेद १(११५(१)
आदित्य मण्डलको अन्त्यमा स्थित सूर्य देवता अधिक प्रेरक, अन्तर्यामी, परमात्मास्वरुप छन् र सूर्य नै जीवन, तेजस्वी, ओजस्वी, बल, यश, चक्षु श्रोत तथा आत्मा र मन हो, ऋग्वेदमा भनिएको छ ।
आजपनि “छठ पर्व” गर्नेहरुले धन, पुत्र, रोगव्याधि र सु(यश् प्राप्त गर्ने उदेश्यले यो ब्रत गर्ने गर्छन । विश्वास राखेर पर्व गरे अनुसारको फल पनि प्राप्त छठ ब्रत गर्नेहरुले गरिरहेका हुन्छन् । “छठपर्व” गर्नेहरुको घरमा जति जना सन्तान हुन्छन् त्यति जनाको नाममा अर्घ चढाउने गर्छन् । यस दृष्टिले छठ पर्वलाई मानव समुदायको प्राचिन पर्व मान्नु पर्दछ । किनकी संसारमा आदिशक्तिको रुपमा सूर्यलाई हामंो धर्म ग्रन्थहरुले प्रमाणित गरिसकेको छ । थरिथरकिा धर्म र देवी देवताको उत्तपति हुनु अगावै संसारका सर्व शक्तिमान देवताको रुपमा सूर्य नै रहेका थिए । आधुनिक विज्ञानले पनि ब्रम्हाण्डको सर्वाधिक उर्जावान, शक्तिमान ग्रहको रुपमा सूर्यलाई मानेको छ । ऋग्वेदकोः(७(६३(३) मा पनि “हे जाज्वल्यमान सूर्यदेव, जब तिमी उषाको काखमा उदाउँछौ तब भक्तजनहरु गीत गाएर तिम्रो स्तुति गर्दछन् ।” भनिएको छ ।
आयुर्वेद अनुसार आर्य जातिको एउटा समुह “शक” भन्ने जात छरिएर क्यासपिन सागरको तटवर्ती क्षेत्रका (द्विप(टापु) हरुमा बस्न थाले, यिनीहरु द्विपमा बसेको हुदा कालान्तरमा गएर शक भन्ने जात क्रमशः “शक द्विपी” र शकद्विपीबाट “शाकलद्विपी” हुनु गयो । यी जातका मान्छेहरु नारायण विष्णु तथा पानीका पूजक थिए भन्ने कुरा “हेब्रुको इतिहास” तथा “बाइबल” मा उल्लेख छ । शाकल द्विपीहरु प्रायः वैद्यका काम गर्थे । टापूमा बसेको हुदा घाम पाउदैन थिए । घामको ओजस्वी किरण पाउन लालयित रहन्थे ।
आयुर्वेद अनुसार सूर्यको किरणले भिटामिन प्रदान गर्नुको साथै अतिरिक्त शरिरका कैयौं रोगव्याधिहरु नाश गर्ने भएकोले सूर्यको प्रकाश प्राणीमात्रलाई होइन सम्पूर्ण जीवजन्तु बनस्पतिलाई अनिवार्य रुपमा चाहिएको हुन्छ । पछि शाकलद्विपीहरुले सूर्यको प्रकाशपाउन थालेपछि सूर्यलाई सर्वशक्तिमान देवता र आयुर्वेद तथा अध्यात्मिक औषधिको श्रोत मानि पुजा गर्न थाले । शाकलदिपी मुनी अनुसारको चलन चल्दै आएकोले सोही परम्परा आज पनि रहेको तर आज सूर्य पुजा कम र छठको नामले यो पर्वले अधिक प्रसिद्ध पाएको छ भन्ने कुराको वर्णन भेटिन्छ ।
तर मैथिलीका प्रकाण्ड विद्वान स्व.पण्डित अमृतानाथ मिश्र एउटा पुस्तकमा लेखेका छन्(संसारमा सबभन्दा पहिला लेखिएको ग्रन्थ ऋग्वेदको रचना भएको बेलादेखिनै यो पर्वको थालनी भएको हो । ऋग्वेदिक कालमा ऋषिहरु नैवेद्य हवन कुण्डमा राखि सूर्य देवलाई पुजा गर्थे । हामीहरु सूर्यदेवलाई अर्घ देखाई पुजा गर्ने गर्छाै फरक यति नै हो । वैदिक कालमा पनि सुर्य षष्ठीव्रत हुन्थ्यो र आजपनि हुन्छ ।
उल्लेखित कथनहरुले प्रष्ट हुन्छ कि छठ चाहे जुन कालदेखि थालनी भएको होस तर यो आजको आधुनिक समाजले चलाएको चलनको पर्व होइन । यसको एक प्राचिनतम इतिहास छ, गहनतम् विषय छ र यसको पौराणिक तथा ऐतिहासिक पृष्ठभूमि छ । त्यसैले जनजनमा छठ माताप्रति श्रद्धा भक्तिभावको लहर हरेक व्यक्तिको नसनसमा समाएको छ ।
छठ पर्व मनाउने विधिः “छठपर्व” मनाउने महिला वा पुरुषहरुले ब्रतमा बस्नु भन्दा अगावै अर्थात कार्तिक महिना लागेदेखि माछा(मासु खान बन्द गरी दिन्छन् । तिहारको चौथो दिन नित्य कर्मपछि ब्रतमा बस्नेहरु लसुन, प्याज, उसिना चामलको भात बाहेक शुद्ध शाकाहारी खाना, अरवा चामलको खीर, दुध, केरा खान्छन् । यस दिनलाई बोलचालको भाषामा मैथिलहरुले “नहाय खाय”नुहाई खानु भन्छन् । पञ्चमी तिथीका दिन ब्रत बस्नेहरुले दिनभरीको उपवासपछि साँझपख नुहाई धुआई गरी, नयाँ लुगा लगाई आफ्नो कुल देवता भएको कोठामा अथवा अन्य पवित्र ठाउँमा आषाढमा उब्जेको धानको चामल, खेसारी, उडिदको दाल उसिना चामल बाहेकका, नुन रहित स्वच्छ खाद्य सामग्रीबाट पवित्रता पूर्वक खाने परिकार पकाउछन् । यस्ता खाने कुरा छुट्टै माटाको चुलोमा माटो, पित्तल वा तामाको भाडामा तयार पार्ने गरिन्छ ।
विभिन्न खाद्य सामग्रीका अतिरिक्त अरवा चामल (बासमती, तुलसिफुल वा गम्हरी धानको चामल) गहूँ आदिलाई खल, जातो वा ढिकीमा कुटानपिसान गरि दुध, सख्खरबाट खिर, गहँुको पिठोबाट शुद्ध घ्यूमा पकाइएको पुरी, पाकेको केरा अनिवार्य हुन्छ । यसका अतिरिक्त मेवा, मिष्टान्न, फलफुलहरु पनि राखिन्छ । खानेकुराहरु तयार पारिसकेपछि पुजा गर्ने ठाउँमा गाईको गोवरले लिपोत गरी ठाउ दी, गंगाजल छर्केर भूमिलाई शुद्ध गरिन्छ । यसरी शुद्ध गरेको भूमिमाथि अरवा चामललाई पानीमा भिजाएर तयार पारिएको पिठोको झोल “पिठार”द्वारा भूमिलाई सुशोभित गर्न चित्र बनाइन्छ । त्यसपछि सो भूमि चित्रमाथि केराको पातमा खिर, पुरी, केरा, फलफुल, मेवा(मिष्ठान्न, तुलसीको पात, पानको पात, सुपारी आदि सबै थोक राखि पूजा गरिन्छ । आरती, पुजन पछि परिवारका ठुलाबढा सबैले प्रसाद राखेर पुजा गरेको ठाउँ “न्योज” अगाडि प्रणाम गरिन्छ । त्यसपछि चढाएको परिकारहरु प्रसादको रुपमा ब्रतधारी सहितले खाने गर्दछन् । छर छिमेकलाई समेत सो प्रसाद बाट्ने गर्छन् । जसलाई न्योज भनिन्छ । यसरी पञ्चमी तिथीमा दिनभरीको निआहारपछि रातिमा गर्ने पूजा र फलाहारको यसदिनको पर्वलाई “खर्ना” भनिन्छ । खर्नाको दिन छठमातालाई पूजा स्विकार गरी पुजनमा आउनु हुन्छ भन्ने आमन्त्रणा पनि गरिएको मानिन्छ ।
षष्ठीका दिन ब्रत बस्नु पर्दछ र ब्रत बस्ने महिला पुरुष अन्नजल ग्रहण गर्दैनन । विहानै देखि स्वच्छपूर्वक तयार पारेर राखेको गहुँको पिठो, अरवा चामलको पिठोको गुडबाट (ठकुवा) एक प्रकारको रोटी, शुद्ध घ्यूमा पकाइन्छ भने चामलको पिठोलाई घ्यूमा घुटेर गुडको पाक मिसाएर ल्वाङ(सुकुमेल, नरिवल, छुहोरा, किसमीस, काजु आदि हालेर “भुस्वा(कसार” एक प्रकारको लड्डु तयार पारिन्छ । केरा, उखु लगायत विभिन्न फलफुल, गेडागुडी, विभिन्न खाद्य परिकारहरु बाँसको डालोमा राखी बेलुकी सुर्यास्त हुनभन्दा केही घण्टा अघि कुनै पवित्र सरोवर(नदि(पोखरीको किनारमा गई सबै थोक बाँस र माटोबाट बनेका भाडाहरु अथवा वितल, ताम्बाका भाडामा अर्घ भने प्रसाद सामग्री सजाएर, धुप, दीप बालेर राखिन्छ । साँझपख ब्रतालुहरु स्नान गरी नयाँ वस्त्र लगाएर कम्मरसम्मको पानी भित्र सुर्यास्तको प्रतिक्षामा आफ्नो दुवै हात जोडेर उभिएका हुन्छन् । सूर्यास्तमा अर्घ लिएर पश्चिम दिशातर्फ देखाउछन् र अर्घ देखाई सकेपछि ब्रतालुहरु पुनः स्नान गरी नयाँ लुगा लगाई घर फर्कन्छन् । प्रसादका सम्पूर्ण सामग्रीहरु रातभरि जलाशय स्थानमै छोडेर घर जान्छन् । यस दिनको पुजनलाई “संझिया अरक” भनिन्छ ।
राति घर फर्केका ब्रत गर्नेहरु आ(आफ्नो घरको आँगनमा पाँचवटा ऊखुलाई एक आपसमा बाँधी वीचमा रातो कपासको कपडामा अक्षता, सुपारी, पान आदि राखि (माटोको भाडा) “कोशिया” भर्ने विधि पूरा गर्छन । मैथिली महिलाहरुको झुण्ड गीतगाएर बस्छन् भने पुरुषहरु छठ घाट (नदि, तलावको पूजा स्थल) मा बसी रमाइलो गर्छन् ।
विहान सप्तमी तिथीका दिन पुनः हिजोको क्रम दोहो¥याई उदीयमान सूर्यलाई अर्घ पुजन गरि ब्रत समापन गरिन्छ । अरक सुर्य देवलाई देखाउने समयमा टोल(छिमेक र घर परिवारका व्यक्ति (जो व्रत बसेका हुदैनन्) ले दुधको ढार सुर्यदेवलाई देखाउदै अरघ प्रसादमा हालिन्छ । पुजा समाप्ति पश्चात ब्रतधारीहरुले माटाको प्रतिकात्मक चित्र (गोड. गणेश) बनाई गुड चामलको प्रसाद चढाई गौड गणेशलाई विसर्जन गर्छन् । सो पछि गुड अदुआ वर्तालुहरुले सेवन गरि छठमाताको कथा बुढापाकाहरुबाट सुन्छन् । कथा श्रवण गरेपछि घर फकिन्छन् र प्रसाद ग्रहण गरी ठकुआ, भुसवा र भात, दाल, तरुआ, तरकारी, दही, दुध आदि खाएर वर्तालुहरुले ब्रत समापन गर्ने गरेको परम्परा रहेको छ ।
छठ पर्वमा आवश्यक पर्ने सामग्रीः
बाँसबाट बनेका वस्तु ः ढकी वा चगेरा, कोनिया, कनसुपति, सुप्पा(नाङ्गलो), सानो नाङ्गलो माटोबाट बनेका वस्तु ः कोशिया, कुरवार, दियो, कन्तरी, हात्ति, घोडा, हण्डी अन्नमा ः गम्हरी धान वा वासमति चामल, मटर, केराउ, गहुँको पिठो, चामलको पिठो फल ः स्याउ, सुन्तला, केरा, केसौर, सिगारा, जट्टा नारियल, गगडिया निम्बु (भोगटे), कागती वा ज्यामिर, निम्बु, कुशियार (ऊखु), अनार, सरिफा, अम्बा, नास्पाती आदि कन्दमुल ः अलुवा (शकरकन्द), सुथनी, हरदी(वेसार) अदुआ, मुला, गाजर, चुकुन्दर, कचुर बोटसहित ।
मिष्ठान ः खाजा मिठाई, मुंगवा मिठाई, चिनीको लडु, ठकुआ, कसार, भुस्वा, पुरी, नारियलको लडु ।
सुक्खा मेवा ः नारिवल, छोहरा, किशमिश, पिस्ता, कावुली वदाम, चिनियावदाम, काजू, अंजीर, मखान, ल्वांग, सुकुमेल, ठूलो एलाईची, दालचिनी, सौफ, मरिच, मिश्री आदि ।
अन्य ः अरतक पात, सिन्दुर, चन्दन, गंगाजल, पानको पात, सुपारी, घ्यू, बद्धी (धागोको रातो माला), फुलमाला, गुड, अगरवत्ती, धुप सलाई, हवन सामग्री, गाईको दुध, घर परिवार समेतका लागि नयाँ वस्त्राभुषण, पर्वको पारनको दिन खाने विशेष परिकारका खाद्य पदार्थ आदिको आवश्यकता छठ पर्वमा पर्दछ । अमनिया पूर्णतः शुद्धताका साथ सबै सामग्री राख्नु पर्छ । भुलवस पनि विधिमा केही गडबडी भयो भने कुनै बाधा, अडचन आइहाल्छ । छठ पर्व मनाउनेले आपसेआप थाह पाइन्छ कहाँ के को कमी भएको छ ।
छठ पर्वको पुजनमा प्रयोग हुने अधिकांश सामग्रीहरुको नाम “क” बाट नै शुरु हुन्छ । जस्तो कोसिया, कुरवार, कसौर, कुसियार, केरा, कोनिया आदि यसले यो पनि बोध गराउछ कि “क” ले कर्म गर्नुपर्छ । किनकी मानव जातलाई कर्ममा विश्वास राख्ने प्राणीको रुपमा मानिएको छ । मानवले कर्म गर्दै जानुपर्दछ र साँचो मनले गरेको कर्मको फल सदैव मिठो नै हुन्छ भन्ने बोध गराउदछ । यो पर्वको पलफुल, मेवा, मिष्ठान, पुजा नहुन्जेलसम्म, त्यसै छोडदा चोर त के पशु पक्षीले खादैनन् । यो पनि यस पर्वको विशेषता हो । मानिसको मनोवाञ्छित फल प्राप्त हुने र सुयश प्रदान गर्ने एकमात्र पर्व छठ रहेको छ । त्यसैले यस पर्वलाई पर्व नभनि मिलिाञ्चलको महापर्व भनिन्छ ।
केरा जे फरल घउरमे ओहिपर सुगा मराय,
मारबौ रे सुगवाधनुषसे सुगा गिरे मुरुझाय,
सुगनी जे कानति वियोग सँ दिनानाथ होयब सहाय ।
छठ पर्वमा गाईने उक्त गीतको पंक्तिले केराको घउर फलेको र सो फल छठ पूजाको लागि चढाउन राखेको तर सुगाले त्यो फल जुठो पार्न आइरहेको छ, त्यसलाई धनुष वाण हान्नेछु र ऊ मुर्छित हुन्छ । पछि सुगाको सुगनी रुन्छीन भने दिनानाथ (सुर्यदेव) त्यो नमरोस् र डराएर पर जाओस् भन्ने सहायता तपाईले प्रदान गर्नु होला भनी सो गीतको अभिप्रायः रहेको छ ।
यस पर्वमा सबै जात, डोम, कुम्हाल, मालि, पान बेच्ने (वरइ तम्बोली) सबै जातजातिद्वारा तयार पारिएको सामग्रीको आवश्यकता पर्ने भएकोले यस पर्वले जातिय छुवाछुत प्रथालाई पनि नकारेको छ । सबैमा सम्मान भाव, आत्मीयता दर्शाउने र सद्बुद्धी प्रदान गर्ने छठ पर्वमा श्रद्ध, समर्पण र सतर्कता पुल आधार हो र यहि तीन कुरामा केन्द्रित भई “छठ पर्व” मनाउदा आत्मिक शान्ति, आपसी प्रेम प्राप्त हुन्छ । चर्मरोग नाशक, आयोग्य प्राप्ती, धन, यश, वैभव र सुद(समृद्धि प्राप्त हुन्छ भन्ने श्रद्धा र विश्वासका साथ यो महापर्व पवित्रतापूर्वक मनाउनु पर्दछ ।
छठ पर्व सद्भाव र समाबेशी पर्वका रुपमा विकसित हुँदै गएको छ । पहिला प्रायः यो पर्व भारत बिहार तथा नेपालको तराईका जिल्लाहरुमा मनाईने गर्दथ्यो । तर अहिले पहाडी जिल्लालगायतका अन्य जिल्लाहरुमा समेत धुमधामसँग मनाउन थालिएपछि धार्मिक सद्भावको पर्वका रुपमा स्थापित हुँदै आएको हो । बिशेष शुद्धासुद्धी, हर्ष( उल्लास, परिवार, मित्रहरु, आफन्तजनहरुसँग भेटघाटको अवसरका रुपमा समेत यो पर्व बन्दै गएको छ । धनी, गरीब, हिन्दू, मुस्लिम, महिला, पुरुष, पहडी, मधेसी, हिमाली सबै वर्ग समुदायले मनाउन थालेको यो पर्वले मुलुकको बर्तमान अवस्थामा सामाजिक समानता कायम गर्न मद्दत पुग्ने गर्दछ ।
यो पर्वले समाजलाई एकवद्ध बनाइ, एकै आवाजलाई सामूहिक आवाज बनाएर लैजानका लागि यस्ता पर्व, मेला, चाडहरुले अत्यन्त ठूलो योगदान दिने गर्दछ । ‘छठ पर्वमा सबै धर्म, समुदाय र जातिका मानिसहरु एकै ठाउँमा भेला भएर मनाउने गर्दछन् । छठ पर्व गर्नाले सबैको सुख, शान्ति, भलाइको कामना हुने जनविश्वास रहेको छ । जसले गर्दा समाजका विभिन्न सदस्यहरुको वीचमा राम्रो सम्बन्ध, अन्तरसम्बन्ध सामूहिकपनको भावना, भाइचाराको सम्बन्ध, सबै खाले भेदभावको अन्त्य मित्रत्वको भावना, र सामूहिक एकताको विकास हुन्छ । जुन कुरा हाम्रो समाजलाई रुपान्तरण गर्नका लागि अत्यावश्यक छ ।’
छठ पर्वमा नदी वा पोखरी किनारमा भक्तजनहरु जम्मा भई अस्ताउँदो सूर्यलाई पूजा गरी मनाउने गरिन्छ । परिवारको ज्येष्ठ योग्य र स्वस्थ महिलाको नेतृत्वमा मनाइने सामूहिक पर्व छठ पर्व हो । यस समयमा छठ व्रत बसी सूर्यदेव र छठी माताको पूजाअर्चना गर्नाले आफ्नो मनोकामना पुरा हुने धार्मिक विश्वास रहेको छ । सबै धर्म समुदाय र जाति एकै ठाउँमा भेला भएर छठ पर्व मनाइने हुँदा यो पर्वको एउटा छुट्टै विशेष पहिचान रहेको छ । यो पर्वले भेदभाव, उच्चनिच, छुवाछुतलाई अन्त्य गर्दछ त्यसैले प्रेम, सद्भाव र एकताको प्रतीकको रुपमा छठ पर्वलाई मानिन्छ ।
धर्मग्रन्थहरुमा यस ब्रतलाई षष्ठीब्रत, सूर्यषष्ठीब्रत, रवि षष्ठीब्रत भनेका छन् । बोलचालको भाषामा छैठ(छइठ, छठिमाइ, छठि परमेश्वरी, रौनामाइ, लोहसार आदि भनि विभिन्न समाजमा विभिन्न नामले यो महापर्व प्रचलित छन् । प्रारम्भमा यस लोकपर्वलाई मूलरुपमा जनजातिहरु नै मनाउने गर्थे । हाम्रो मुलुकमा विशेषगरी मैथिली, मैथिल थारु, भोजपुरी, अवधि भाषाभाषीले “छठ पर्व” अधिक मनाउने गर्दथे । छठिमाईको महिमाबाट लाभान्वित भएका अन्य जातजातिहरुले पनि यो पर्व मनाउन थालेको साहित्यकार रामभरोस कापडिको भनाई छ ।
मिथिलामा एक लोक उखान ब्रतको सम्बन्धमा निकै प्रचलित छ । सोही मध्ये केही अंश अनुसार “ दशै सोरहे सुकराती, सुकराती छब्बे छैट” अर्थात विजयादशमीको सोरहौं दिनमा पर्ने सुकराती (तिहार(दिपावली) र तिहारपछिको छैटौं दिनमा पर्ने पर्वलाई “छठ पर्व” भनिन्छ । अर्थात शरदऋतुको कार्तिक शुक्ल षष्ठीका दिनमा छठ पर्व पर्दछ । जाडो र गर्मी दुवैवीचको मनोरम समय कार्तिक महिनामा उदाउन थालेको चन्द्रमाको छैठौ दिनमा हुने भएता पनि छठ पर्वको विधि तिहारको भोलिपल्ट देखि शुरु भएको मानिन्छ । तर, मुख्य विधि चाहि चन्द्रोदयको चौथो दिनदेखि प्रारम्भ हुन्छ । षष्ठीका दिन अस्ताउदो र सप्तमी तिथिका दिन उदीयमान सूर्यलाई पूजा गरी “छठ पर्व” समापन गर्ने परम्परा छ ।
ज्योतिष शास्त्रानुसार छठको समयमा ब्रहमाण्डमा सूर्य दक्षिणतीर भएकोले कन्या राशि स्थित हुन्छ, यस मनोमुग्धकारी, चित्तप्रसन्नकारी समयमा आकाश पूर्णतया निर्मल(कञ्चन हुन्छ । यस समयमा सूर्यको प्रकाश सबभन्दा प्रखर तथा प्रभावशाली र मानवका लागि हितकारी हुन्छ ।
छठ पर्वका दिन पोखरी, नदी लगायतका घाटमा गाउने गीत बडो सुहाउँदो रहेछ । यस पवित्र पर्वमा प्रत्यक्ष पूजाको रुपमा सूर्यदेवको पूजा आराधना गर्ने गरेको देखिन्छ तर सम्बोधन छठ माता वा छठि परमेश्वरीको नामबाट गरिन्छ ।
काँचहि बाँसके टोकरीया हो दिनानाथ,
टोकरी लचकत जाय,
बाटमे पुछे जे बटोहिया, टोकरी केकर जाय
आन्हर होबे रे बटोहिया, सजल टोकरी छठिमायके जाय .... ।
छठ पर्वका दिन बाँसको ढाकीमा प्रसादका सबै सामग्री राखेर पूजन स्थलसम्म लागे बेला मिथिलाका नारीहरुद्वारा गाईने उक्त लोकगीतको पंक्तिमा दिनानाथ र छठिमाताको सम्बोधन गरेको देखिन्छ । तर, प्रत्यक्ष रुपमा सूर्यदेवलाई नै पुज्ने गरिन्छ, सो सम्बन्धमा विद्वानहरुले षष्ठीका दिन बेलुकी अस्ताउने सूर्यलाई पुजन गरिन्छ, वास्तवमा सो छठमाताको पुजन हुन्छ र सप्तमी तीथिका दिन प्रातकालिन जुन पूजा गरिन्छ त्यो सूर्यदेवको पूजा हो । सो पूजामा षष्ठीकादेवीलाई गौण मानिएको छ र सूर्यको प्रधान पूजा हुन्छ । षष्ठीका दिन हुने छठपर्वमा षष्ठीलाई देवी “षष्ठीका देवी” र दिनानाथलाई सूर्यदेव मानिन्छ । षष्ठी देवीलाई कार्तिकेयको पत्नी मानिएकोले प्रकृतिको छैठौं अंश र देव सेना पनि भनिन्छ ।
बृष राशिमा ६ वटा नक्षत्रको समुह रहेकोले कार्तिकेयलाई षष्ठी तिथीसंग जोडिएको कुरा धर्मग्रन्थमा उल्लेख भएको पाइन्छ । कार्तिकेय नाम भएको हुँदा कार्तिक महिनामा “छठ पर्व” मनाईन्छ । निचोडमा भन्नु पर्दा सीता(राम, राधे(कृष्ण जस्तै सूर्य ंषष्ठी .सूर्यष्ठी अर्थात सूर्यदेव र षष्ठीकादेवी (छठ माता) दुबैको एकसाथ उपासना गर्ने परम्परालाई नै “छठ पर्व” को रुपमा मनाउने चलन आजसम्म कायम छ ।
क्षितिजको प्रभातकालिन किरण पोखिएर आकाशमा राताम्य पिण्ड टुप्लुक्क(टुप्लुक्क हुन थालेको समयमा जुन अर्घ(पूजा ब्रतालुहरुद्वारा गरिन्छ सो छठमाताको र पूर्णप्रकाशमा गरिने पूजा सूर्यदेवको अंशमा जान्छ भन्ने मान्यता रहेको छ । षष्ठीका देवीलाई आलाहादिका शक्ति मानिएको छ । संसारमा मनाइने यहि एक यस्तो पर्व हो जसमा अस्ताउदो र उदाउदो सूर्यलाई पूजा गर्ने परम्परा छ । प्रसव पीडा पश्चात जन्मेको शिशुमाथि केही समयसम्म विशेष प्राण(संकट मडराइरहेको हुन्छ । सो संकट वितिसकेपछि छैठौं दिन “छठिहार” मनाउने मनाउने परम्परा प्रायःहरेक समुदायमा विद्यमान छ । छठिहारका दिन रातमा एक तान्त्रिक देवीको पूजा गर्ने चलन यथावत रहेको छ । छठिहारमा पूजा गर्ने ती देवीको नाम पनि षष्ठी अथवा षष्ठीका देवी नै भनिन्छ भने हामीहरुले कार्तिक मासमा पूज्ने गरेको छैठ परमेश्वरी त्यही देवी हुन कि भन्ने प्रश्नको खोजी गर्नु पर्ने देखिन्छ । तर विचारणिय कुरो के छ कि बालबालिका जन्मदाको छैठौं दिनमा मनाउने “छठिहार” (छठि) अनिवार्य रुपले मनाउनु पर्दछ । छठिहार अनिवार्य छ भने “छठपर्व” ऐच्छिक रहेको छ ।
छठ पर्वका बिषयमा विभिन्न कथा र किंवदन्ती रहेको पाइएको छ । यसको शुरुवात कहाँबाट र कसरी भएको धार्मिक ग्रन्थहरुको अलग(अलग मान्यता देखिएको छ । द्रौपदीले पति र छोराको दीर्घायु र उन्नतिका लागि यो व्रत गरेको भनेर मानिंदै आएको छ । महाभारतमा पाँच पाण्डवले बसेको गुप्तवासको सफलताको कामना गर्दै द्रौपदीले छठ पर्व गरेकी थिईन् भन्ने पनि छ । त्यही बेलादेखि नै छठ पर्वको सुरुवात भएको धेरैको भनाइ छ । तर पिता श्रीकृष्णको श्रापबाट कुष्ठरोगले पीडीत बनेका साम्ब सुर्यको आराधनाबाट रोगमुक्त बनेपछि छठको चलन चलेको साम्बपुराणमा उल्लेख रहेको छ । कसैले सत्ययुगमा सरयाती नामक राजाका सुपुत्री सुकन्याले पहिलो पटक छठ गरेको पनि बताईन्छ । वर्तमानमा छठ पर्व गर्नाले सन्तान प्राप्ति, कुष्ट रोग निको हुने लगायतका जनविश्वास रहेको छ ।
जनविश्वासका अनुसार द्रौपदीसहित पाण्डवहरु अज्ञात वासमा रहँदा सो गुप्तवास सफल होस् भन्ने कामनाका साथ पाण्डवहरु सूर्य देवलाई आराधना गर्दै थिए । सो समयमा पाण्डवहरु मिथिलाको विराट राजाका क्षेत्रमा बास बसेका थिए । यो लोककथनलाई सत्य मान्ने हो भने छठ पर्वको शुरुवात महाभारतकाल अर्थात द्वापरयुगमा भएको मानिनु पर्दछ । सूर्य पुराणमा वर्णित कथा अनुसार कार्तिक शुक्ल षष्ठीमा हुने गरेको यो पर्व सर्वप्रथम अत्रिमुनीकी पत्नी सती अनुसूयाले गरेकी थिइन र सोही समय देखि “छठ पर्व” गर्ने परम्परा आरम्भ भएको तथ्य उल्लेख भएको भेटिन्छ । अनुसूयाले सुख, सौभाग्य तथा दाम्पत्य प्रेमको एक निष्ठताका लागि षष्ठीब्रत गरेकी थिइन । बैदिककाल पछि संसारमा सूर्यपूजा र आराधना गर्ने चलन युनानी सभ्यताको आदिकालका ग्रीक समाजबाट शुरु भएको थियो । तर, छठ पूजाको शुरुवात भने शाकलद्विपी भन्ने समाजबाट शुरु भएको पुष्टी हुन्छ ।
यता ऋग्वेदमा उल्लेख अनुसार दिनकर दिनानाथ अर्थात सूर्य पूजा र षष्ठीकादेवी अर्थात छठमाताको ब्रतको प्रारम्भिक अनुष्ठान सर्व प्रथम अत्रि मुनिकी पत्नी सती अनुसूयाले गरेकी थिइन भने लोक मान्यता रहेको छ । अनुसुयाले सुख, सौभाग्य तथा दाम्पत्य प्रेमको एक निष्ठताको लागि षष्ठीब्रत गरेकी थिइन ।
च्यावनप्राशको सेवन गरि बृद्धावस्थाबाट युवावस्था प्राप्त गर्नु भएको च्यवन रिषीको पत्नी अनुसूयाले छठब्रतको कठोर अनुष्ठान गरेर आफ्नो दृष्टीहीन पतिलाई दृष्टी दिलाइएकी थिइन । त्यस्तै भगवान श्रीकृष्णका पुत्रद्वय साम्बन तथा मयुरले सूर्योपासनाद्वारा कुष्टरोगबाट मुक्ती पाएका थिए । ऋग्वेदको एक श्लोकमा भनिएको छ ः
“सप्तत्वा हरितो रथ बहिन्ति देव सूर्य ।
शोचिष्ट केश विचक्षणः ।।
अमुक्त सप्त शुन्ह युवः सुरोस्वस्थ नप्तः
तामियोति स्वयुक्तिभि” (५०(८(१)
जसको अर्थ सूर्य सारथी हो । यसको किरण प्रकाश सप्तरंगी छ । त्यसैले सात संख्याले हाम्रो जीवनमा महत्व राख्दछ । सूर्यको पूजा पनि सप्तमीकै दिन हुन्छ । षष्ठीका दिन हुने पूजा षष्ठीका देवी अर्थात छठ माताको हुन्छ । सात दिन, सात सुरहरु पनि सूर्यको कथासंग जोडिएको पाइन्छ ।
यज्ञ दान व्रत तपः कारिणे मानववाश्च ये ।
कार्तिक व्रत पुणस्य नाप्रवन्ति कलामाथि ।।
एवं यें कार्तिक मासे नारा व्रतपरायणः
केमसान्निध्य गतास्तेपि प्रीतिदास्त्व मथा मम ।।
पद्म पुराणमा वर्णित उक्त श्लोकले यो बोध गराउदछ कि यज्ञ, दान, ब्रत र तपस्या गरेर जुन फल प्राप्त हुन्छ सो फल भन्दा सो¥ह गुणा अधिक फल कार्तिकको व्रत गर्दा प्राप्त हुन्छ । जुन व्यक्तिले सूर्य षष्ठी ब्रत गर्नेछ सो सदैव मेरो नजिक अर्थात परमात्माको नजिक रहने छ र त्यसको सम्पूर्ण पाप नष्ट हुने छ । चाक्षुषोपनिषदमा सांकृति मुनिले आदित्यलोकमा गएर भगवान सूर्यलाई नमस्कार गरि प्रार्थना गरेकोेले चाक्षुष्मती विद्या प्राप्त गरेका थिए । महाराजा राज्यवद्र्धनले सूर्यको आरधनाद्वारा दीर्घायु प्राप्त गरेभने राजा प्रियतले षष्ठी(देवी (छठमाता) को उपासना(पुजा गरेर आफ्ना मृत पुत्रलाई जीउँदो प्राप्त गरेका थिए । देउताहरुको आमा अदितिले भगवान सूर्यलाई नै पुत्रको रुपमा प्राप्त गरेक िथिइन जसले गर्दा सूर्यको नाम आदित्य रहन गएको हो र आदित्यलाई परब्रहमा परमात्मा मानिएको कुरा ब्रह्म सुत्रमा उल्लेख छ । मार्कण्डय पराणमा पनि सूर्य परमपिता ब्रम्हाकै रुपमा देवस्वरुप रहेको भनिएको छ । यस हिसावले हेर्दा सूर्य षष्ठी ब्रत अर्थात छठ पर्वमा सूर्यदेवको रुपमा ब्रम्हाको पूजा हुन्छ भन्ने प्रमाणित हुन्छ । “आदित्यो वै तेज ओजो बल यशश्चक्षः श्रोय आत्मामन” (ऋग्वेद १(११५(१)
आदित्य मण्डलको अन्त्यमा स्थित सूर्य देवता अधिक प्रेरक, अन्तर्यामी, परमात्मास्वरुप छन् र सूर्य नै जीवन, तेजस्वी, ओजस्वी, बल, यश, चक्षु श्रोत तथा आत्मा र मन हो, ऋग्वेदमा भनिएको छ ।
आजपनि “छठ पर्व” गर्नेहरुले धन, पुत्र, रोगव्याधि र सु(यश् प्राप्त गर्ने उदेश्यले यो ब्रत गर्ने गर्छन । विश्वास राखेर पर्व गरे अनुसारको फल पनि प्राप्त छठ ब्रत गर्नेहरुले गरिरहेका हुन्छन् । “छठपर्व” गर्नेहरुको घरमा जति जना सन्तान हुन्छन् त्यति जनाको नाममा अर्घ चढाउने गर्छन् । यस दृष्टिले छठ पर्वलाई मानव समुदायको प्राचिन पर्व मान्नु पर्दछ । किनकी संसारमा आदिशक्तिको रुपमा सूर्यलाई हामंो धर्म ग्रन्थहरुले प्रमाणित गरिसकेको छ । थरिथरकिा धर्म र देवी देवताको उत्तपति हुनु अगावै संसारका सर्व शक्तिमान देवताको रुपमा सूर्य नै रहेका थिए । आधुनिक विज्ञानले पनि ब्रम्हाण्डको सर्वाधिक उर्जावान, शक्तिमान ग्रहको रुपमा सूर्यलाई मानेको छ । ऋग्वेदकोः(७(६३(३) मा पनि “हे जाज्वल्यमान सूर्यदेव, जब तिमी उषाको काखमा उदाउँछौ तब भक्तजनहरु गीत गाएर तिम्रो स्तुति गर्दछन् ।” भनिएको छ ।
आयुर्वेद अनुसार आर्य जातिको एउटा समुह “शक” भन्ने जात छरिएर क्यासपिन सागरको तटवर्ती क्षेत्रका (द्विप(टापु) हरुमा बस्न थाले, यिनीहरु द्विपमा बसेको हुदा कालान्तरमा गएर शक भन्ने जात क्रमशः “शक द्विपी” र शकद्विपीबाट “शाकलद्विपी” हुनु गयो । यी जातका मान्छेहरु नारायण विष्णु तथा पानीका पूजक थिए भन्ने कुरा “हेब्रुको इतिहास” तथा “बाइबल” मा उल्लेख छ । शाकल द्विपीहरु प्रायः वैद्यका काम गर्थे । टापूमा बसेको हुदा घाम पाउदैन थिए । घामको ओजस्वी किरण पाउन लालयित रहन्थे ।
आयुर्वेद अनुसार सूर्यको किरणले भिटामिन प्रदान गर्नुको साथै अतिरिक्त शरिरका कैयौं रोगव्याधिहरु नाश गर्ने भएकोले सूर्यको प्रकाश प्राणीमात्रलाई होइन सम्पूर्ण जीवजन्तु बनस्पतिलाई अनिवार्य रुपमा चाहिएको हुन्छ । पछि शाकलद्विपीहरुले सूर्यको प्रकाशपाउन थालेपछि सूर्यलाई सर्वशक्तिमान देवता र आयुर्वेद तथा अध्यात्मिक औषधिको श्रोत मानि पुजा गर्न थाले । शाकलदिपी मुनी अनुसारको चलन चल्दै आएकोले सोही परम्परा आज पनि रहेको तर आज सूर्य पुजा कम र छठको नामले यो पर्वले अधिक प्रसिद्ध पाएको छ भन्ने कुराको वर्णन भेटिन्छ ।
तर मैथिलीका प्रकाण्ड विद्वान स्व.पण्डित अमृतानाथ मिश्र एउटा पुस्तकमा लेखेका छन्(संसारमा सबभन्दा पहिला लेखिएको ग्रन्थ ऋग्वेदको रचना भएको बेलादेखिनै यो पर्वको थालनी भएको हो । ऋग्वेदिक कालमा ऋषिहरु नैवेद्य हवन कुण्डमा राखि सूर्य देवलाई पुजा गर्थे । हामीहरु सूर्यदेवलाई अर्घ देखाई पुजा गर्ने गर्छाै फरक यति नै हो । वैदिक कालमा पनि सुर्य षष्ठीव्रत हुन्थ्यो र आजपनि हुन्छ ।
उल्लेखित कथनहरुले प्रष्ट हुन्छ कि छठ चाहे जुन कालदेखि थालनी भएको होस तर यो आजको आधुनिक समाजले चलाएको चलनको पर्व होइन । यसको एक प्राचिनतम इतिहास छ, गहनतम् विषय छ र यसको पौराणिक तथा ऐतिहासिक पृष्ठभूमि छ । त्यसैले जनजनमा छठ माताप्रति श्रद्धा भक्तिभावको लहर हरेक व्यक्तिको नसनसमा समाएको छ ।
छठ पर्व मनाउने विधिः “छठपर्व” मनाउने महिला वा पुरुषहरुले ब्रतमा बस्नु भन्दा अगावै अर्थात कार्तिक महिना लागेदेखि माछा(मासु खान बन्द गरी दिन्छन् । तिहारको चौथो दिन नित्य कर्मपछि ब्रतमा बस्नेहरु लसुन, प्याज, उसिना चामलको भात बाहेक शुद्ध शाकाहारी खाना, अरवा चामलको खीर, दुध, केरा खान्छन् । यस दिनलाई बोलचालको भाषामा मैथिलहरुले “नहाय खाय”नुहाई खानु भन्छन् । पञ्चमी तिथीका दिन ब्रत बस्नेहरुले दिनभरीको उपवासपछि साँझपख नुहाई धुआई गरी, नयाँ लुगा लगाई आफ्नो कुल देवता भएको कोठामा अथवा अन्य पवित्र ठाउँमा आषाढमा उब्जेको धानको चामल, खेसारी, उडिदको दाल उसिना चामल बाहेकका, नुन रहित स्वच्छ खाद्य सामग्रीबाट पवित्रता पूर्वक खाने परिकार पकाउछन् । यस्ता खाने कुरा छुट्टै माटाको चुलोमा माटो, पित्तल वा तामाको भाडामा तयार पार्ने गरिन्छ ।
विभिन्न खाद्य सामग्रीका अतिरिक्त अरवा चामल (बासमती, तुलसिफुल वा गम्हरी धानको चामल) गहूँ आदिलाई खल, जातो वा ढिकीमा कुटानपिसान गरि दुध, सख्खरबाट खिर, गहँुको पिठोबाट शुद्ध घ्यूमा पकाइएको पुरी, पाकेको केरा अनिवार्य हुन्छ । यसका अतिरिक्त मेवा, मिष्टान्न, फलफुलहरु पनि राखिन्छ । खानेकुराहरु तयार पारिसकेपछि पुजा गर्ने ठाउँमा गाईको गोवरले लिपोत गरी ठाउ दी, गंगाजल छर्केर भूमिलाई शुद्ध गरिन्छ । यसरी शुद्ध गरेको भूमिमाथि अरवा चामललाई पानीमा भिजाएर तयार पारिएको पिठोको झोल “पिठार”द्वारा भूमिलाई सुशोभित गर्न चित्र बनाइन्छ । त्यसपछि सो भूमि चित्रमाथि केराको पातमा खिर, पुरी, केरा, फलफुल, मेवा(मिष्ठान्न, तुलसीको पात, पानको पात, सुपारी आदि सबै थोक राखि पूजा गरिन्छ । आरती, पुजन पछि परिवारका ठुलाबढा सबैले प्रसाद राखेर पुजा गरेको ठाउँ “न्योज” अगाडि प्रणाम गरिन्छ । त्यसपछि चढाएको परिकारहरु प्रसादको रुपमा ब्रतधारी सहितले खाने गर्दछन् । छर छिमेकलाई समेत सो प्रसाद बाट्ने गर्छन् । जसलाई न्योज भनिन्छ । यसरी पञ्चमी तिथीमा दिनभरीको निआहारपछि रातिमा गर्ने पूजा र फलाहारको यसदिनको पर्वलाई “खर्ना” भनिन्छ । खर्नाको दिन छठमातालाई पूजा स्विकार गरी पुजनमा आउनु हुन्छ भन्ने आमन्त्रणा पनि गरिएको मानिन्छ ।
षष्ठीका दिन ब्रत बस्नु पर्दछ र ब्रत बस्ने महिला पुरुष अन्नजल ग्रहण गर्दैनन । विहानै देखि स्वच्छपूर्वक तयार पारेर राखेको गहुँको पिठो, अरवा चामलको पिठोको गुडबाट (ठकुवा) एक प्रकारको रोटी, शुद्ध घ्यूमा पकाइन्छ भने चामलको पिठोलाई घ्यूमा घुटेर गुडको पाक मिसाएर ल्वाङ(सुकुमेल, नरिवल, छुहोरा, किसमीस, काजु आदि हालेर “भुस्वा(कसार” एक प्रकारको लड्डु तयार पारिन्छ । केरा, उखु लगायत विभिन्न फलफुल, गेडागुडी, विभिन्न खाद्य परिकारहरु बाँसको डालोमा राखी बेलुकी सुर्यास्त हुनभन्दा केही घण्टा अघि कुनै पवित्र सरोवर(नदि(पोखरीको किनारमा गई सबै थोक बाँस र माटोबाट बनेका भाडाहरु अथवा वितल, ताम्बाका भाडामा अर्घ भने प्रसाद सामग्री सजाएर, धुप, दीप बालेर राखिन्छ । साँझपख ब्रतालुहरु स्नान गरी नयाँ वस्त्र लगाएर कम्मरसम्मको पानी भित्र सुर्यास्तको प्रतिक्षामा आफ्नो दुवै हात जोडेर उभिएका हुन्छन् । सूर्यास्तमा अर्घ लिएर पश्चिम दिशातर्फ देखाउछन् र अर्घ देखाई सकेपछि ब्रतालुहरु पुनः स्नान गरी नयाँ लुगा लगाई घर फर्कन्छन् । प्रसादका सम्पूर्ण सामग्रीहरु रातभरि जलाशय स्थानमै छोडेर घर जान्छन् । यस दिनको पुजनलाई “संझिया अरक” भनिन्छ ।
राति घर फर्केका ब्रत गर्नेहरु आ(आफ्नो घरको आँगनमा पाँचवटा ऊखुलाई एक आपसमा बाँधी वीचमा रातो कपासको कपडामा अक्षता, सुपारी, पान आदि राखि (माटोको भाडा) “कोशिया” भर्ने विधि पूरा गर्छन । मैथिली महिलाहरुको झुण्ड गीतगाएर बस्छन् भने पुरुषहरु छठ घाट (नदि, तलावको पूजा स्थल) मा बसी रमाइलो गर्छन् ।
विहान सप्तमी तिथीका दिन पुनः हिजोको क्रम दोहो¥याई उदीयमान सूर्यलाई अर्घ पुजन गरि ब्रत समापन गरिन्छ । अरक सुर्य देवलाई देखाउने समयमा टोल(छिमेक र घर परिवारका व्यक्ति (जो व्रत बसेका हुदैनन्) ले दुधको ढार सुर्यदेवलाई देखाउदै अरघ प्रसादमा हालिन्छ । पुजा समाप्ति पश्चात ब्रतधारीहरुले माटाको प्रतिकात्मक चित्र (गोड. गणेश) बनाई गुड चामलको प्रसाद चढाई गौड गणेशलाई विसर्जन गर्छन् । सो पछि गुड अदुआ वर्तालुहरुले सेवन गरि छठमाताको कथा बुढापाकाहरुबाट सुन्छन् । कथा श्रवण गरेपछि घर फकिन्छन् र प्रसाद ग्रहण गरी ठकुआ, भुसवा र भात, दाल, तरुआ, तरकारी, दही, दुध आदि खाएर वर्तालुहरुले ब्रत समापन गर्ने गरेको परम्परा रहेको छ ।
छठ पर्वमा आवश्यक पर्ने सामग्रीः
बाँसबाट बनेका वस्तु ः ढकी वा चगेरा, कोनिया, कनसुपति, सुप्पा(नाङ्गलो), सानो नाङ्गलो माटोबाट बनेका वस्तु ः कोशिया, कुरवार, दियो, कन्तरी, हात्ति, घोडा, हण्डी अन्नमा ः गम्हरी धान वा वासमति चामल, मटर, केराउ, गहुँको पिठो, चामलको पिठो फल ः स्याउ, सुन्तला, केरा, केसौर, सिगारा, जट्टा नारियल, गगडिया निम्बु (भोगटे), कागती वा ज्यामिर, निम्बु, कुशियार (ऊखु), अनार, सरिफा, अम्बा, नास्पाती आदि कन्दमुल ः अलुवा (शकरकन्द), सुथनी, हरदी(वेसार) अदुआ, मुला, गाजर, चुकुन्दर, कचुर बोटसहित ।
मिष्ठान ः खाजा मिठाई, मुंगवा मिठाई, चिनीको लडु, ठकुआ, कसार, भुस्वा, पुरी, नारियलको लडु ।
सुक्खा मेवा ः नारिवल, छोहरा, किशमिश, पिस्ता, कावुली वदाम, चिनियावदाम, काजू, अंजीर, मखान, ल्वांग, सुकुमेल, ठूलो एलाईची, दालचिनी, सौफ, मरिच, मिश्री आदि ।
अन्य ः अरतक पात, सिन्दुर, चन्दन, गंगाजल, पानको पात, सुपारी, घ्यू, बद्धी (धागोको रातो माला), फुलमाला, गुड, अगरवत्ती, धुप सलाई, हवन सामग्री, गाईको दुध, घर परिवार समेतका लागि नयाँ वस्त्राभुषण, पर्वको पारनको दिन खाने विशेष परिकारका खाद्य पदार्थ आदिको आवश्यकता छठ पर्वमा पर्दछ । अमनिया पूर्णतः शुद्धताका साथ सबै सामग्री राख्नु पर्छ । भुलवस पनि विधिमा केही गडबडी भयो भने कुनै बाधा, अडचन आइहाल्छ । छठ पर्व मनाउनेले आपसेआप थाह पाइन्छ कहाँ के को कमी भएको छ ।
छठ पर्वको पुजनमा प्रयोग हुने अधिकांश सामग्रीहरुको नाम “क” बाट नै शुरु हुन्छ । जस्तो कोसिया, कुरवार, कसौर, कुसियार, केरा, कोनिया आदि यसले यो पनि बोध गराउछ कि “क” ले कर्म गर्नुपर्छ । किनकी मानव जातलाई कर्ममा विश्वास राख्ने प्राणीको रुपमा मानिएको छ । मानवले कर्म गर्दै जानुपर्दछ र साँचो मनले गरेको कर्मको फल सदैव मिठो नै हुन्छ भन्ने बोध गराउदछ । यो पर्वको पलफुल, मेवा, मिष्ठान, पुजा नहुन्जेलसम्म, त्यसै छोडदा चोर त के पशु पक्षीले खादैनन् । यो पनि यस पर्वको विशेषता हो । मानिसको मनोवाञ्छित फल प्राप्त हुने र सुयश प्रदान गर्ने एकमात्र पर्व छठ रहेको छ । त्यसैले यस पर्वलाई पर्व नभनि मिलिाञ्चलको महापर्व भनिन्छ ।
केरा जे फरल घउरमे ओहिपर सुगा मराय,
मारबौ रे सुगवाधनुषसे सुगा गिरे मुरुझाय,
सुगनी जे कानति वियोग सँ दिनानाथ होयब सहाय ।
छठ पर्वमा गाईने उक्त गीतको पंक्तिले केराको घउर फलेको र सो फल छठ पूजाको लागि चढाउन राखेको तर सुगाले त्यो फल जुठो पार्न आइरहेको छ, त्यसलाई धनुष वाण हान्नेछु र ऊ मुर्छित हुन्छ । पछि सुगाको सुगनी रुन्छीन भने दिनानाथ (सुर्यदेव) त्यो नमरोस् र डराएर पर जाओस् भन्ने सहायता तपाईले प्रदान गर्नु होला भनी सो गीतको अभिप्रायः रहेको छ ।
यस पर्वमा सबै जात, डोम, कुम्हाल, मालि, पान बेच्ने (वरइ तम्बोली) सबै जातजातिद्वारा तयार पारिएको सामग्रीको आवश्यकता पर्ने भएकोले यस पर्वले जातिय छुवाछुत प्रथालाई पनि नकारेको छ । सबैमा सम्मान भाव, आत्मीयता दर्शाउने र सद्बुद्धी प्रदान गर्ने छठ पर्वमा श्रद्ध, समर्पण र सतर्कता पुल आधार हो र यहि तीन कुरामा केन्द्रित भई “छठ पर्व” मनाउदा आत्मिक शान्ति, आपसी प्रेम प्राप्त हुन्छ । चर्मरोग नाशक, आयोग्य प्राप्ती, धन, यश, वैभव र सुद(समृद्धि प्राप्त हुन्छ भन्ने श्रद्धा र विश्वासका साथ यो महापर्व पवित्रतापूर्वक मनाउनु पर्दछ ।
